Brekizers fan de foarutgong

Philippus Breuker

Synopsis

Literatuer as sosjale commitment en morele útdaging

Auke Ykes Ykema (Westhim 1836-Boazum 1904) wie in spilfiguer yn it yn 1863 oprjochte Boazumer lêsselskip Vriendenkring. Vriendenkring hat mear as fyftich jier bestien; it hold winterjûnen mei lêzingen en foardrachten, ek fan Ykema. Lid fan it selskip waarden bygelyks ek dokter J.H. Regenbogen en Sjirk en Jan Linses van der Burg, dy’t te Boazum wenne hawwe. Ykema wie in boeresoan, dy’t sels ek in skoft boer west hat en midden yn de mienskip stie. Sa hat er ek lang riedslid west.

Ykema wie as skriuwer aktyf fan 1855 oant syn dea. Hy is te typearjen as in folksdichter. Syn oeuvre is breed. Syn nijsgjirrige tematyk en opiny komt ta utering yn syn sankjes, spotdichten op ortodoksen dy’t eigen skoallen en sjongferienings oprjochtsje, spoekferhalen en spotske ferhalen oer misstannen. Yn syn wurk komt de njoggentjinde-ieuske ideeëwrâld fan Fryske liberalen helder nei foaren.

Ykema libbe foar de literatuer, yn it bysûnder foar de Fryske. Syn eigen boeken en ek dy’t er fan fiere foarfaars urven hat, binne bewarre bleaun. Se lizze, mei de teksten fan himsels, yn partikulier besit by in oerpakesizzer yn Brussel. In tafal makke dat de gearstaller en ynlieder, Breuker, se ein 2016 op it spoar kaam. Fan Ykema syn wurk is sa goed as neat publisearre, om’t er dat net woe.

Van der Burg en Regenbogen wienen net de folkloristen dêr’t Wumkes har foar hold. Van der Burg makke him yn de rin fan syn wurk los fan de frysknasjonale betsjoening fan Pieter Jelles en Regenbogen fierde as de Faust fan Goethe de harkers nei de wrâld fan de geast.

Der is amper sok wurk, i.e. selskipsfoardrachten ensfh., fan njoggentjinde-ieuwers beskikber, wat dizze blomlêzing sûnder mear nijsgjirrich makket en djipte en nuansearring jout oan it –- frij platte: ‘folksskriuwerij’ –- tiidsbyld fan de Fryske literatuer út dy tiid. De saakkundige ynlieding ûntslút de matearje foar it brede publyk. Dêrneist hat it ûnderwerp fan motiven foar Frysktaligens yn de Fryske liberale klasse noch net folle omtinken krigen, noch de bekommernis fan de liberale boerestân, seker net wat de lês- en resitearselskippen oangiet, mar ek net wat de ûnderlinge ferhâlding tusken dizze en de oare nut-en-nochtselskippen út deselde tiid betreft, lykas de selskippen fan it Nut, de kriten fan it Frysk Selskip, de toneelferienings en de sjongkoaren. Net inkeld Ykema syn lêsselskip wurdt yn de ynlieding behannele, as eksimplarysk, mar ek alle oare selskippen en har ferbannen. Op dy manier komt oan it ljocht wat it plak waard en wie fan de Frysksinnige kultuer yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu, likegoed as hoe’t it yn de maatskippij fan doe dat plak winne koe—de bloeitiid fan dy kultuer.

Philippus Breuker
Brekizers fan de foarútgong: Nut en nocht op doarpen yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu
28 augustus 2017
ISBN 978 90 825762 3 8
Paperback 316 siden, Frysk
Priis € 19,50 (eks. ferstjoerderskosten)
Bestel

Tafal: de Brusselanekdoate

Ferhalen fan serendipiteit, wat betsjut in ûnferwacht en lokkige fynst bûten in gewoane speurwurk, treffe jo oerfloedich oan yn ’e wittenskip. Fan de apel fan Newton oant de magnetron fan Spencer, omwille fan it mystearje lûkt it publyk mei alle wille de enoarme eftergrûnkennis, de ûntsjinkearber ûndersykjende geast, it kreative tinken fan de wittenskipper en syn saakkundich brûken fan de technology fan it risseltaat ôf—Eureka! Dit is it wiere ferhaal efter it ûndersyk nei Auke Ykema, neffens Philippus Breuker:

“Maaie ferliden jier kaam hjir in echtpear út Hollân oan it stekje om te freegjen oft ik wolris fan Auke Ykema heard hie. Ien yn de Buorren hie har nei my ferwiisd. Dat bart wolris faker as it om de doarpsskiednis giet. Ykema hie yn Boazum wenne en wie dêr yn 1904 ferstoarn. It wie in betoerpake fan de man dy’t by it stekje stie.

Ik wist yndied fan Ykema syn bestean, ek fan syn skriuwerij, al moast it fier wei komme, want ik sit better yn de Boazumers fan foar 1800. Mar folle wie it net. Ykema wie gjin âlde Boazumer, hy kaam fan Westhim, dêr’t syn famylje boer west hie. De man fertelde dat in jonkhear Von Chrismar yn Brussel noch argyf fan him hie. En hja giene wer op hûs oan.

No woe it tafal dat ik fia in Hovo-kursus dy’t ik jûn hie, sûnt koart kunde krigen hie oan in Jelle Wiarda út Grins. Underwilens holp ik him mei gegevens oer syn famylje, dy’t yn de njoggentjinde ieu yn Boazum wenne hie. Dat ik fertelde Wiarda fan it argyf yn Brussel. Ta myn stomme ferbazing andere Wiarda: “Von Chrismar wie in buorjonge fan my, doe’t wy beide noch yn Sint Nyk wennen.” Ut earder kontakt wist er dat der ek dingen oer de Wiarda’s yn dat argyf sieten.

Wiarde naam kontakt mei Von Chrismar op, ein septimber. Dy noege him út om ris yn Brussel te kommen. Koart dêrnei kaam de man dy’t oan it stekje west hie hjir werom, mei it adres fan Von Chrismar. Dy skreau ik fansels fuort in mail en hy noege my dalik út om mei Wiarda yn Brussel te kommen: “Ykema is in oerpake fan my.”

Sa betearde it dat Wiarda en ik op 31 oktober nei Brussel reizgen. Von Chrismar joech my twa doazen stikken fan Ykema sels mei om te lienen en ek wat fan it Boazumer lêsselskip. Fan dat lêsselskip wist ik út oerlevering en út âlde Provinciale almanakken om 1880 hinne dat der ien west hie, mar net dat it al fan 1863 wie. Mar de grutste geskink wiene de listen dy’t Von Chrismar yn de tarieding op ús besite makke hie en ny yn ’e hannen drukte: listen fan de boeken fan Ykema. Want net allinnich alle literêre stikken fan Ykema blieken bewarre te wêzen, ek syn hiele biblioteek, mei boeken oant yn de santjinde ieu ta. Dat wie minstens sa bysûnder as dy literêre stikken, want sokke biblioteken binne der net, seker net fan boeren.

Ik wist dat ik goud yn hannen hie, en sette fuort oan it wurk. Sa is Brekizers fan de foarútgong berne.”