Lyryske poëzy: syn grinzen en beheiningen

Ek al is lyryk sa’n bytsje synonym mei poëzy en ferwachtet men fan dichters dat se lyryske fersen skriuwe, der binne goeie redenen om dat net te dwaan. Want lyryk is wol de ideologyske winner en maklik tagonklik en ûnderstipet faak it nasjonalisme, mar in dichter kin lang net alles oerdrage yn it lyryske sjenre.

Lyryk is sûnt de Amerikaanske New Criticism fan de jierren fyftich de foarkarspoëzy. Want it sit deechlik yninoar mei rym, metrum en strofes. Ek wurdt lyryske poëzy al lang beskôge as in tige private, emosjonele utering fan yndividuen, dy’t sa krêftich is om’t it lêzers yn in persoanlike wrâld sûcht, tink oan Robert Frost and Robert Lowell. Mar wat de New Critics feitlik bewûnderen, mei let-romantyske tinkbylden fan wat lyryk wie of wêze woe, is hielendal net dúdlik. De definysje fan lyryk is rûchwei dat it koarte fersen binne mei in inkelde sprekker dy’t syn eigen fielen en tinken útdrukt. Oarspronklik soe lyryk in tekst wêze dy’t jo begeliede kinne mei in lier, dus lyryk waard songen en net lykas de oare sjenres sprutsen; mar hjoed is dat eat dêr’t in komponist him oer bekroadet, net de dichter. Wat yn antologyen komt as lyryske poëzy rint fier utinoar.

It is in fersin dat lyryske poëzy altyd it ienfoarmige sjenre fan hjoed west hat. Alhoewol’t Aristoteles trije brede soarten poëzy ûnderskate, dramatyske, epyske en lyryske, wie de lyryk yn 350 foar 0 net populêr. De Poëtika besprekt dan ek de epyk en de trageedzje. Ek wie lyryk doe in imitaasje fan hannelingen, dus hiel wat oars as dêr’t wy no oan tinke by lyryk. Dêrneist ûnderskiede de kritisy lang net altyd de ‘romantyske lyryk’ fan de ‘lyryk’ en sizze se net dat de romantyske dichters ynearsten de lyryske teksten neatich achten njonken de oerweldigjende útstrieling fan lange gedichten. Sa sette Mary Shelley it koartere dichtwurk fan har ferstoarne man efteryn de bondel, nei de grutte epyske fersen. Dus al is lyryk de skoalstandert, sadat se fan jo as hjoeddeiske dichters beslist lyryk ferwachtsje, jo kinne net ien beskate ideology oanwize efter dy ferwachting.

Efterôf, yn 1982, stelde de klassisist W.R. Johnson fêst dat de romantyske ‘idea of lyric’ wêzentlik kontemplatyf, solitêr en yn himsels keard wie. De romantyske dichter “has removed himself (…) from the world into a private vision of nature in which he sees himself reflected. At best, the audience is extraneous to his poetry; at worst, all sense of an audience has vanished.” Dêrmei beskamme it de machtige sosjale lyryske tradysje út it âlde Grikelân en de renêssânse wei: “[A] poet talking to himself or to no one is the characteristic lyric mode, a mode that even brief apostrophes at the beginnings and ends of poems (rather like the later romantic apostrophes to absent friends or natural phenomena) do not restore to the older rhetorical, pronomial, social form.” It ferdwinen fan de lyryske Do fan syn sintrale plak neist de lyryske Ik, dus it opnij skeppen fan isolemint as ynderlike prakkesaasje, wurdt no sjoen, seit Johnson, as “the truth about being human.”

Dat pynlike stilstean by wat ús ûnferoarlike eksistinsje is—itjinge persoanlikheid skrast út de lyryk—bart yn allinnespraak. John Stuart Mill beskriuwt lyryk as “an utterance overheard” fan de dichter oan himsels. Mar paradoksalerwize klinkt it lyryske gedicht as in konfersaasje. De muze bliuwt as wenst de tasprutsene. Sûnder har kin it fers syn beslach net krije: sy is de ôfwêzige oanwêzige ta wa’t de dichter syn wurd rjochtet. Mar de gendearre opfetting fan de muze-dichterferhâlding, dêr’t de literatuerhistoarje hieltyd de klam op leit, makket de lyryske muze—mei de lyryske Ik—in lestich konsept just foar froulike dichters. Romantyske lyryske gedichten dy’t it drama fan de lyryske Ik fertelle wiene der, hoewol’t—dat kin net genôch sein wurde—der folle mear binne dy’t dat net dogge; it is de krityk dy’t oan it lytse heapke de foarkar jout en it karakteristyk en foarbyldich neamt en dy’t boppedat it drama fan it lyrysk subjekt en it lot fan de fisionêre dichter ûnderstreket, en op dy manier ús begryp fan de gedichten fersteurd hat. Hoe’t Gertrude Stein de lyryk ûnderwrotte troch in echt petear mei de lêzer oan te gean ynstee fan in yllusware, diskusjearje wy noch altyd oer.

Stein ûnderfreget de oanwêzichheid fan in stabile, net-talige skriuwerlike Ik, ynstee fan dy oan te nimmen. Wylst se wol stelt dat jo poëzy oanwize kinne troch it ‘gefoel’ dat it jout, pleatst se dat gefoel net yn de bewegingen fan de skriuwersgeast, mar yn it bewegen fan de taal sels. Robert Grotjohn skriuwt oer Stein har proazagedicht ‘Partriarchal poetry’ dat har stim inkelfâldich is en út ien inkeld momint yn de tiid wei sprekt. En: “Stein refuses this lyric organization by subverting the single-ness of the lyric voice, denying the possibility of eternalizing a moment, and rejecting the transcendence this eternalizing attempts. Patriarchal poetry needs to be undercut because, in its emphasis on a single voice isolating single moments, in its desire to enforce a unitary meaning on what is strange, it has ignored the multiplicity active in the perceptual world. (…) The lyric asserts the selfhood of the speaker, while Stein’s anti-patriarchal poetry (…) “doubles” “I” and “you,” refusing to assert the priority of authorial selfhood.”

Underwilens setten ek manlike modernistyske dichters fraachtekens by it belang en de wearde fan de lyryk yn de moderne tiid. De Dútske romantyske lyryk miste konkreetheid, krektens, kompakte struktuer en benammen de foarleafde foar it bysûndere dat wy hjoed yn ferbân bringe mei lyryk en it putte út in smel arsenaal fan tema’s en motiven, fan nachtegealen, it hert, stjerren, moanljocht en tunen oant jonkheid, maityd en de siele. Ezra Pound, T.S. Eliot, H.D. (Hilda Doolittle) en William Carlos Williams karden de Ingelske lyryk fan de njoggentjinde ieu ôf om’t dy foel of stie mei melodieuze taal, ynstee fan djip en kompleks tinken. De moderne dichter wie in skeptikus en in twifelder. Dy wie net langer romantysk of in profeet dy’t yn in yntinse foarm syn subjektiviteit útdrukke moat en syn poëtysk sels besjonge—of syn isolemint, slachtpofferskip en falen befreegje—noch it fers rjochtsje op de wjerspegeling fan de persoanlike gefoelens fan ’e dichter. Sok rjochtsjen soe poëzy as keunst of technyk net foarúthelpe. Poëzy, skreau Eliot, “is not a turning loose of emotion, but an escape from emotion; it is not the expression of personality, but an escape from personality.”

De modernistyske poëzy waard stjoerd troch de hiel ynfloedrike Imagism-beweging dy’t sekuere, skerpe, heldere bylden as it fûnemint fan poëzy seach. En it isolearjen fan byld en it ûntbleatsjen fan dat byld—net it sels—syn kearn wie net de iennichste sjarzje op de lyryk. De modernistyske literêre avant-garde woe brekke mei de gewoane sosjale wearden, kommersjalisme en de sierlike literêre tradysje en kaam werom by de klassike direktheid fan taal en sunigens fan wurden. Tagelyk stie de stive poëtyske foet echt gefoel—net it kodearre sublime—yn it paad. Williams skreau: “Our poems are not subtly enough made, the structure, the staid manner of the poem cannot let our feelings through.” Der moast in nije mjitte komme, dy’t de ûnstrukturearre Imagism net brocht, basearre op it harkjen fan de dichter nei de feroarjende Amerikaanske dialekten. Louis Zukofsky oardere de details fan itjinge jo om jo hinne sjogge sa’t dat op dat stuit bestiet nei melodylinen.

Peter Nicholls skoot Susan Howe en George Oppen nei foaren as de dichters dy’t “made their work a register of the constraints and limits of the lyric mode.” Howe wegeret om yn abstraksjes te tinken en nimt de foarm fan lûd, dy’t jo sjogge en hearre, as materiaal: it giet har om belibjen ynstee fan betsjutting ôflieden. Oppen gie de polityk-estetyske twadieling út de wei, mar net lykas de Language Poets mei tekst dy’t fansels polityk wurdt om’t er selsfoarsjennend wêze soe as ûndersykjende diskoerswize.

Selsfoarsjennende taal is neat foar Oppen. Hy docht sa’n bytsje wat earder de lyryske dichters diene: de ûnbeheinde mar metrysk keunstige, earlike utering út it orale nei de beheining fan ’e tekst bringe. Dichtsje is oantekeningen meitsje. Keunst moat ynteger wêze. Oppen wantrout lyryske kadâns, dy’t fuortrinne kin yn retoryk. It wichtichst is dat foar Oppen it sels gjin bysûnder bestean hat oant it, troch bewustwêzen, ferrassing en langstme, de wrâld fan de dingen moetet. Objekten fersteure it lyryske subjekt syn omtinken faak just as/om’t se foar’t ljocht helle wurde troch it subjekt. Earlikheid betsjut net inkeld dat wat suver, skjin en ûnkorrumpearre is; Oppen tocht ek dat it wurd earlik allinne slaan koe op dingen, en benammen fersen, en net op minsken en dichters. Earlikheid te ferskowen fan in ûnderstelde autentisiteit fan stim nei de dingen sels makket de aktualiteit by en makket dichtsjen ta “a skill of accuracy, of precision, a test of truth.”

Ron Silliman, ien fan de Language Poets dy’t opkamen yn de lette 60’er en ier 70’er jierren yn ’e Feriene Steaten, hie in polityk doel mei it frustrearjen fan de lêzer dy’t nea ien hegere betsjutting út de tekst ôfliede koe en nearne ien stabile ferienjende stim fine. Silliman propagearre as it nije oarderjende prinsipe fan poëzy de sin, as in ienheid fan mjitte, hy koe sa lang wêze at de mjitte fereaske. Dizze nije sin “reverses the dynamics which have so long been associated with the tyranny of the signified” yn “a dematerializing motion.” De dekonstruktive beneiering moast net krekt de lêzer syn boargerlike oannames kwa betsjutting ôfleare, en wie ek net yn haadsaad krityk op lyryske—“confessional”—dichters en mainstream skriuwers. Op in djipper nivo woe Silliman de sosjale koades ôfbrekke dy’t de resepsje fan it skriuwen yn taal stjoere, hoe tsjinstridich oft dat ek klinkt: want de studint foar en lêzer fan de akademyske Language Poetry wie fansels de wite manlike heteroseksueel. Neffens de hearskjende noarm koene froulju, gays en swarte minsken net eksperiminteel skriuwe.

Yn syn lette wurk kearde Silliman nei it subjektivistyske, autobiografyske ta en de New Critics kamen werom by de lyryske poëzy. Stadichoan lutsen se it gedicht by syn skriuwer wei. De Ik waard no in optochte ‘persona’ of ‘sprekker’. Mar de New Criticism wist hast in ieu nei syn dea yn 1888 noch net hoe’t se de fiktoriaanske dichter Matthew Arnold lêze moatte: òft wy him wol lêze moatte. Syn brutsen poëzy joech mear stimmen, in radikale diskontinuiteit en it opkearen of ôfwizen fan lyryske behanneling, mei ynstee dêrfan it uterjen fan non-identiteit, betizing en filosofyske rasjonaliteit. Lyryk waard de restkategory fan de dicht-teory: it rime soms en wie metrysk of besocht sels musikaal te wêzen, mar fertelde gjin ferhaal en dramatisearre net ferskate sprekkende stimmen.

Yn de jierren tachtich waard de namme fan de lyryske poëzy besmoarge, troch de post-strukturalistyske teory. Lyryske poezy soe in fertochte bân hawwe mei mei allerhanne wantroude wearden. “Lyric is territorial, it stakes claims; it desires to occupy, it forms an erotics of coercion,” seit Simon Perril. It soe ûnfersteurber de boargerlike myte fan de yndividu ûnderstypje. Kritisy as Terry Eagleton en Frank Lentricchia wiisden derop dat troch de komst fan de romantyk de keunst lang om let suvere waard fan syn materiële wizânsjes en befrijd út de sosjale relaasjes en ideologyske bestjuttingen dêr’t it altyd yn bestrûpt siet. Keunst siet einlings iensum yn syn ivoaren toer en yn dat liderlik ôfkearen fan de maatskippij wie de favorite romantyske uteringsfoarm, de lyryk, de grutste kweadogger. Dizze krityk giet foar in part werom op Mikhail Baktin, dy’t fijannich stie foar de oerdiedige subjektiviteit oer. Bakhtin seach de lyryk as in betreurensweardich antysosjaal sjenre, want de dichter syn “utopian” doel is om “timelessly” te sprekken út in “Edenic world” wei, “far removed from the petty rounds of everyday life.” De lyryske dichter is “[a]uthoritarian, dogmatic, and conservative” en docht der alles oan om “a complete single-personed hegemony over his own language” te berikken, sadat er ûnderweis elk spoar útwisket “of other people” en “of social heteroglossia and diversity of language.”

Yn Fryslân giet dat op: poëzy is al in lytse ieu inkeld mar lyryk: Fryske poëzy hâldt him net dwaande mei de Umwelt en/fan de oaren. Mar Bakhtin falt net sasear it lyrisisme oan as wol de earsteklasse status fan lyryk yn de hierargy fan de klassike stylistyk, op grûn fan de problemen dy’t lyryk hat mei dialogisme en heteroglossy. De lyryk is gewoanlik monologysk en mist dêrtroch—in Bakhtiniaansk konsept—answerability: Bakhtin fersmyt de lyryk syn ynfestearjen yn formele closure, it idee fan in ein dat yn de tekst weefd wurdt en op it lêst jûn.

Taal kin nea it enoarme fjild en de ûnwissens wjerjaan dy’t ús ûnderfining yn ’e wrâld karakterisearret, sei Lyn Hejinian yn in lêzing yn 1983, mar in sletten tekst kin mar op ien manier opfette wurde en keart oare ynterpretaasjes op. “In “The Rejection of Closure,” I give no examples of a “closed” text, but I can offer several. The coercive, epiphanic mode in some contemporary lyric poetry can serve as a negative model, with its smug pretension to universality and its tendency to cast the poet as guardian to Truth.” De formele closure fan bygelyks de sonnetfoarm mei syn konvinsjonele harmonisearring fan de tematyske ôfwikkeling jout mar ien konklúzje. ‘Oaren’ lykas froulju en gays, sille in eigen lyryske foarm útfine moatte om “variousness and multiplicity and possibility articulate and clear” te meitsjen.

Mar op it ein fan de ieu sei Marjorie Perloff: “These are, of course, issues that can and should be argued. But what need no longer be argued, it seems to me, is that lyric poets writing at the turn of the twenty-first century need do no more than record “sensitive” responses to a generalized outer world.”

Wer in lytse tweintich jier letter, yn 2014, konkludearret Gillian White dat sels dy lytse stap net set is. “Lyric shame”, seit se, hâldt de deilis tusken dichters en kritisy dy’t no al desennia lang duorret lyk op syn plak: in yngeand oanklaud sitten mei wat poëzy is of wêze moat of just net is. De iene partij kuozzet it benammen ûnder Amerikaanske modernisten geleafde sjenre; de oare kant ferwyt de neifolgers fan bygelyks Elizabeth Bishop en Anne Sexton dat se harsels lykstelle mei de lyryk, dy’t al sûnt de jierren santich egoïstysk en polityk efterlik achte wurdt. Lyryk, seit ek White, ferwiist net nei in spesifyk sjenre. It is earder in abstrakte manier om subjektiviteit op gedichten te projektearjen. De arguminten yn de kwestje oft de lyryk werklik syn superieure plak fertsjinnet of better ôfservearre wurde kin, hingje gear mei lêswizen dy’t de ferdigeners likegoed as de bestriders oan de lyryk oplizze en woartelje yn tinkbylden oer it ideale fers, dat net bestiet.

Lyryk—syn ferdigening en krityk—

• is wat de lêzer fan poëzy ferwachtet: rym, fêst metrum en strofen fan koarte rigels
• de gapske private binnenwrâld fan in ‘echte’ lyryske Ik lokket de lêzer
• is tagonklik en net-akademysk
• freget fan de dichter net mear as in bycht of in ‘gefoelige’ reaksje op it libben
• de koartheid helpt de poeet in spe: 14 rigels is al in keunstwurk
• keart him ôf fan de sosjale realiteit: in antysosjaal sjenre (of subversive died?)
• hâldt fêst oan te skande kommen wearden
• ferhearliket de boargelike myte fan yndividualiteit
• privilezjearret persoanlike stim boppe postmoderne tekstualiteit
• ûntlûkt him oan skiednis troch it omtinken nei skjintme te lieden
• keart him ôf fan de wrâld om priveewierheden te fertellen
• ponearret ien net-talich, ivich Ik
• jout taal (fan in yndividu) gesach oer betsjutting
• stiet gjin Do, mearstimmichheid, ambiguiteit en dialogisme ta
• is nostalgysk en lettidich
• is dogmatysk en sletten
• skoarret dêrtroch besteande gender- en oare politike ferhâldingen
• widzet de lêzer ta ferjitlikens

 

Literatuer

Hjir fine jo hoe’t jo in gedicht skriuwe kinne.
Hjir fine jo hoe’t dichters nei delskriuwen fan de earste skets it opnij-skriuwen, revision, fan in fers oanpakke.
Hjir fine jo hoe’t jo jo fersen ta in poëzybondel oarderje kinne.
Hjir demystifisearje wy it artistike proses.
Hjir wjerlizze wy it mearke dat poëzy dreech en ûnbegryplik wêze moat.
Hjir gean wy yn fûgelflecht troch de teory fan poëzy.
Hjir skiede wy pseudopoëzy fan keunst.
Hjir somje wy op wat skriuwers dogge om oan it skriuwen te bliuwen.
Hjir bepleitsje wy it wêzentlik belang fan tiidwurdstiid foar de dichter (en proazaskriuwer).
Hjir beakenje wy de funksje ôf fan jo lyryske sprekker of ik-figuer.

Grutmasterkursus Poëzy

Kursuslieders Elmar Kuiper en Abe de Vries. Doch mei!

Hjir fine jo alle ynformaasje

Hjir melde jo jo oan